Details van de legers:

• Toestand Belgisch leger ten tijde van augustus 1914
• Toestand Belgisch leger ten tijde van mei 1940
• Toestand Duits leger ten tijde van meidagen 40

Gesneuveldenlijsten:

Het militaire verleden van het Gentse Citadelpark

• Militaire geschiedenis Gent voor de bouw van het Citadel van Gent.
• De bouw van het Citadel van Gent.
• De Geleidelijke sloop van het Citadel van Gent.
• Nog aanwezige restanten Citadel in het huidige park.
  • Toegangspoort Courtine 1-2
  • Restanten Bastion 5
    • Gedeelte gebruikt door Gentse Groendienst
    • De Grottenstructuur
    • De mysterieuze grot
  • Mogelijke restant Ravelijn 1-2: Het Moorke
  • Restanten Ravelijn 5-1
    • Flankerende kanonkazematten: Het Amfitheater.
    • Kazematten van de Demi-Lune.
• De Bouw van een Belgische commandobunker 1938.
• De commandobunker tijdens de bezetting 1940-1944.
• De Bunker in gebruik door de Civiele bescherming vanaf 1947.
• Nadere blik op de huidige restanten van de bunker
  • Rondgang aan de buitenkant.
  • Rondgang aan de binnenkant
    • Ingang tot en met toegangssas originele bunker.
    • Restanten originele Belgische Bunker.
    • Bijgetrokken gedeeltes oude Citadel.

Het Citadelpark is gelegen op de zuidelijke flank van de Blandijnberg. Heden is het park vooral gekend van het museum "SMAK" en de wielerpiste van het "Kuipke" die in hetzelfde park of aansluitend ertegen, gelegen zijn. U ziet hieronder een luchtfoto van de site waarover deze reportage handelt (Luchtfoto anno 2021 Google Earh).

Men kan voor de Gentse militaire geschiedenis ver terugkeren maar men dient toch wel ergens een lijn te trekken om dit verhaal aan te vatten. Persoonlijk probeer ik mij dan ook in deze reportage toch wat te beperken tot wat effectief nog terugkomt in de militaire geschiedenis van wat in deze reportagereeks zal worden besproken binnen de militaire geschiedenis van het Citadelpark te Gent.

We beginnen onze Gentse geschiedenisschets bij de Spaanse bezetting, met de bouw van het Spanjaardenkasteel. De bouw starte officieel op 12 mei 1540 en duurde tot 1545. De bouw was een reactie op de Gentse rebellie tegen de Spaanse Keizer Karel. Hij verplichte op die manier het Gentse volk grote delen van hun Sint-Baafsabdij en de bijhorende directe omgeving af te breken voor de bouw van het "Nieuw Kasteel", beter gekend als het Spanjaardenkasteel. Gedeeltes van de abdij die niet werden gesloopt, werden gebruikt voor het herbergen van soldaten en de structuren werden bijkomend aangevuld met kazematten. Kazematten waren stenen boogvormige gemetste gewelven die afgedekt werden met grond en op op die manier weerstand boden tegen mogelijke vijandelijke beschietingen. Het kasteel was voorzien voor het herbergen van 2500 man. Het vormde op die manier dus een Spaans Bastion naast een niet gewillige stad Gent. Het lag er dus origineel volledig van gescheiden. Het immense kasteel was het eerste vierkante fort met bastions in onze regio. Het fort werd omgeven door brede verdedigingsgrachten.

Mooie kaart van Gent anno 1572 afkomstig uit de Hebrew University of Jerusalem. Let op, op dit kaartje ligt noordelijk getekend, het oosten. Bovenaan mooi zichtbaar het Spanjaardenkasteel. Voor de rest nog nergens wallen of vestingen in de buurt.

Bij het Calvinistisch bewind, een Gentse rebellie waarbij de Spanjaarden werden verjaagd op 10 November 1576, werd de stad zelf kort een onafhankelijke Gentse Republiek. De ganse stad Gent werd voorzien van een dikke aarden omwalling. Om de macht van het Spaanse kasteel te breken werden de wallen aan de stadszijde ontmanteld en verwijderd om het op die manier aan te sluiten bij de Gentse stadswallen.Vanaf 1577 tot 1584 begon men met het bastion (origineel enkel het Spanjaardenkasteel) uit te breiden tot een gebastioneerde omwalling.

Toen de Gentse Republiek echter opnieuw de kop werd ingedrukt in 1584 door dezelfde Spanjaarden, volgde er een harde onderdrukking. Al vrij snel werden de eerder ontmantelde wallen tussen het Spanjaardenkasteel en de stad Gent opnieuw hersteld en het Fort gescheiden van de stad zelf.

Rond 1600 verscheen binnen de stadsomwallingen een kazerne. Deze lag op de huidige lokatie van de Leopoldskazerne maar het betreft zeker niet de gekende kazerne die pas dateert van 1908.

Detail van de vestingswerken aan de zuidkant van Gent anno 1643. We zien de bolwerken vanaf de Muinkbrug, Overpoort tot de Percellepoort. De Percellepoort bestond dan op zijn beurt uit het 's Gravenbolwerk en het Orangebolwerk. (Schets: Collectie Gentse Stadsarchief)

Op de twee zuidelijke toegangswegen tussen de Schelde en de Leie werden de Kortrijkse Poort en de Heuvelpoort opgetrokken (versterkte bolwerken).

Bovenaan: Schets van het toenmalige plein met rechts de kazerne. Dit plein op zich is heden niet meer bestaande maar volledig bebouwd. De kazerne rechts zichtbaar met het ingangsgebouw links onderaan in detail in beeld, lag langs de huidige Gaspar de Craeyestraat. Dit verklaart de gebouwen van de abdij op de achtergrond. De straat op de foto rechtsonder is Eekhout. De langere foto bovenaan toont de kazerne nog mooi intact in zijn glorieperiode vanaf het binnenplein (Schets en foto's: Replica)

Toen Karel II van Spanje in 1700 kwam te overlijden en geen erfgenamen had, brak voor onze gebieden een zeer lastige periode aan. Lodewijk XIV (de Franse zonnekoning) eiste de gebieden op in naam van zijn kleinzoon Filips, die door de overleden Karel II nog aanwezen als opvolger voor hem in deze gebieden met als enige bijkomende clausule dat hij zou verzaken aan de Franse kroon. Ook de Oostenrijkse aartshertog Karel van Habsburg eiste deze troon op voor deze gebieden. Lodewijk de XIV liet al vrij snel deze gebieden bezetten maar werd door een geallieerde alliantie bij de slag van Ramillies op 23 mei 1706 toch verplicht de gebieden opnieuw te ontruimen.

De regio werd hier vanaf dan bestuurd door een commissie, de Anglo-Bataafse conferentie, onder leiding van de aartshertog Karel III, die zich ondertussen ook koning Karel III van Spanje liet noemen.

Als in 1711 ook de keizer Jozef I van Duitsland overlijdt, werd ook hier, Karel III, daar Karel VI genoemd, de opvolger. Dit werd voor de Engelse kroon als iets teveel van het goede aanzien en zij beschouwden het evenwicht van de verschillende machten in Europa als verstoort.

Engeland begon onderhandelingen met Frankrijk wat leidde tot de "De Vrede van Utrecht" in 1713. Hierbij werden de Zuidelijke Nederlanden (deze gebieden dus) toegewezen aan Spanje (ondertussen met Karel III een Oostenrijker aan het bewind).De Nederlandse Republiek kreeg toelating in deze gebieden een 8 tal vestingen op te trekken als verdediging tegen Frankrijk.

In 1714 neemt na enkele schermutselingen tussen Frankrijk en Spanje Karel III vrede met wat in Utrecht in 1913 werd beslist. De gebieden hier bleven dus onder Spaans (toen meer als Oostenrijks te beschouwen) bewind. Het was een soort van door Oostenrijkers bestuurd niemandsland tussen de Hollandse Republiek en Frankrijk. De zuidelijke Nederlanden worden vanaf dan ook de Oostenrijkse Nederlanden genaamd.

Omdat het zowel voor de Oostenrijkers als voor de Nederlanders hier een ver van ons bed show was, liet onderhoud van de gebruikte forten ook sterk te wensen over. Dit waren door de band ook al oudere en bij ontstaan van de alliantie bestaande fortificaties. Gloednieuwe structuren waren het dus zeker niet bij en echt zware aanpassingen waren er voor het opnieuw in gebruik nemen ook niet aan uitgevoerd. In 1744 vielen Franse troepen van Lodewijk XV de regio binnen en ze konden al vrij snel het gebied opnieuw heroveren, met inbegrip van deze vestingen. Hierdoor kwamen de Oostenrijkse Nederlanden voor 4 jaar in Franse handen. In 1748 kon pas bij "de Vrede van Aken" de originele situatie opnieuw hersteld worden.

Vanaf 1794 krijgt Gent een periode van Franse bezetting, de bezetter waar voorheen alle gebouwde vestingen waren tegen gericht. Onder hun bewind wordt rond 1800 het Montereyfort op de huidige terreinen van het Citadelpark afgebroken. Van dit fort zijn heden nog nauwelijks restanten terug te vinden. Bij opgravingen in de Leopold II laan, konden enkel nog eens een gedeelte originele funderingen worden teruggevonden. Ook aan de zuidkant van het Citadelpark werd heel wat later nog op restanten van funderingen hiervan gestoten. Het ooit hier aanwezige fort is allicht nog altijd een van de redenen dat de Montereystraat nog altijd in zo een slechte staat verkeert. De ondergrond deugt er allicht niet om nieuwe straatwerken te starten.

De Franse periode van Gent, duurt voor Gent maar vrij beperkt en eindigde dus bij de slag van Waterloo op 18 Juni 1815 waar Napoleon werd verslagen door Wellington. Na deze slag kwamen onze gebieden rechtstreeks onder Hollands bewind.

Ondanks dat het verleden en de eerdere overwinningen van Napoleon hadden aangetoond dat de sterkte van zijn oorlogen, vooral zijn mobiliteit was, bleef men intern aan geallieerde kant zweren bij fortificaties van steden. Men opteert dus in deze regio "opnieuw" voor een gordel van Forten om de Fransen naar de toekomst toe tegen te houden. Deze gordel van Forten zou bekend geraken als de Wellingtonbarrière.

In die periode werd de ganse zone waar deze Wellingtonbarrière zou gebouwd worden nauwkeurig onder de loep genomen door de Engelse Royal Engineers. Voor de regio Gent werd dit gedaan door een Britse Kapitein Danson die op 1 November 1815 voor de Gentse regio tot deze besluiten kwam:

• De ganse stad was zo een 6 vierkante Engelse Mijlen groot en telde toen ongeveer 60.000 inwoners.
• Gent kende 2 types van versterkingen.
  • De omwalde en van bolwerken voorziene stad
  • Het bij de stad aansluitende en omwalde Spanjaardenkasteel.
• Het was mogelijk zo goed als gans het omwalde domein buiten de omwalde stad en het Spanjaardenkasteel met sluizen onder water te zetten, behalve in de richting van Kortrijk. Op die manier kon rondom de wallen overal het gebied minimaal 1 voet tot op sommige plaatsen 4 voet onder water gezet worden. De bijhorende sluizen waren in goede staat.
• In de richting van Kortrijk waren er wel 2 aparte vooruitgeschoven posten om te bezetten met telkens een 100 tal man. Deze lagen allicht kort tegen zowel de Schelde als de Leie die bij Gent zo goed als samenkwamen.
• In de richting van Brugge waren er eveneens 2 vooruitgeschoven posten voor elk zo een 30 tal man te verschansen. Dit moet dan allicht in de buurt van de Brugse Poort geweest zijn.
• Het toen nog bestaande Spanjaardenkasteel werd beschreven als ommuurd met verdedigingsmuren van 30 voet. De door eerdere strijd geslagen bressen in de wanden waren allen hersteld. De vesting was omgeven door een gracht van 4.5 voet diep.
• Langs de stadswallen waren er in totaal zeven versterkte poortgebouwen voorzien:
  • De Antwerpse Poort
  • De Brusselse Poort
  • De Sint Lievens Poort
  • De Sint Pieters Poort
  • De Kortrijkse Poort
  • De Brugse Poort
  • De Saspoort
• Ook het Spanjaardenkasteel was voorzien van 2 poorten. Een ervan gaf verbinding met de rest van de stad. Het tweede gaf uit op 2 halvemaanvormige bolwerken voor de vesting
• Naast de 7 grote verdedigde poorten die elk een brug hadden over de grachten die de stad omgaven, waren er wel nog verschillende kleinere bruggen over deze grachten die niet versterkt waren.
• Binnen de stad zelf was het volgende geschut beschikbaar:
  • 20 18-ponder kanonnen
  • 14 12-ponder kanonnen
  • 5 10-duims kanonnen
  • 4 8-duims kanonnen
• De affuiten en ligplaatsen voor deze kanonnen waren in goede staat.
• In het Spanjaardenkasteel stonden mortieren opgesteld en er was ook nog een reserve van 35 artilleriestukken (niet nader beschreven welke)
• Tussen de Sint Lievens en de Sint Pieters Poort bevond zich een buskruitmagazijn dat 2000 vaten kon bevatten. De structuur was in goede staat maar het respectievelijke gebouw stond zeer slecht beschermd en werd als onveilig beschouwd. Daardoor had de stad zelf eerder al het buskruit die zich daar bevond te verhuisd naar het Spanjaardenkasteel.
• In dit Spanjaardenkasteel bevonden zich onder de kapel van de vroegere Sint-Baafs Abdij 3 grote ruimtes waar in totaal 2400 vaten buskruit konden gestockeerd worden. Het hoofdgebouw van de abdij was op dat moment gebruikt als een militair magazijn.
• Binnen de stad waren er kazernes waar in totaal 4000 infanteristen en 500 cavaleristen konden worden gevestigd.
• Er waren hospitalen voor in totaal 700 patienten
• Er waren wachtposten bij alle poorten, aan het Spanjaardenkasteel en in het centrum van de stad.
• Afvalwater en afval werden gedumpt in de Schelde en de Leie.
• De stad had standaard voorraden voor 70.000 rantsoenen (60.000 inwoners), niet veel dus.
• Zuiver water was er voldoende via bronnen en citernen
• Voor een volledige verdediging voorzag men 3500 man binnen de stad en 1500 man in het Spanjaardenkasteel. De bezetting voor het geheel bedroeg op dat moment 3500 man (all in).

In 1818 wordt tijdens het Congres van Aken een Europese alliantie opgericht die voorzag in een leger van Hollandse (eveneens soldaten geronseld in de nu Belgische gebieden), Oostenrijkse en Pruisische troepen. Deze kwamen allen onder de leiding van de Wellington, prins van Waterloo te staan. Ook de Russen zaten in deze alliantie maar waren allicht niet echt direct betrokken partij ter plaatse zodat zij geen specifieke zones onder hun verdediging namen.

De te verdedigingen gebieden werden als volgt verdeeld:

• Door de Engelsen: Oostende, Nieuwpoort, Ieper, Oudenaarde, Gent en Dendermonde. Allicht ook Menen.
• Door de Pruisen: Hoei, Namen, Dinant, Charleroi, Philippeville en Mariembourg
• Door de Hollanders (en de Belgen): Doornik, Ath, Bergen, Bouillon en Luik

Deze Vandermaelen kaarten met het toenmalige Citadelpark anno 1846 tonen de Hollandse Citadel nog in zijn volle grootte. (Kaart : www.geopunt.be)

Men vreesde namelijk de situatie dat de Fransen te Doornik en Menen zouden weten door te breken en zo Gent tussen Schelde en Leie in handen zouden kunnen krijgen. Daarom diende er dus specifiek ten zuiden van Gent tussen Schelde en Leie een nieuw fort opgetrokken te worden. De Nieuwe Hollandste Citadel van Gent als onderdeel van de Wellingtonbarrière.

Luchtfoto anno 2020 Google Earth met de regio van het vroegere Spanjaardenkasteel.

Graag had ik bij deze onderstaande diensten willen danken voor het mogelijk maken van deze reportage:

• De diensten Stadsarcheologie en Stadsarchief, beiden gevestigd in "De Zwarte Doos", Dulle Grietlaan 12, 9050 Gentbrugge.
• De Gentse Groendienst voor zijn vlotte medewerking.
• Wikipedia voor de deskundige uitleg over de geschiedenis van Gent "voor de bouw" van het Citadel van Gent.
• Citadelkazerne aan Heuverpoort - Gentse Tijdingen - 1987
• Mr. José Dejonckheere en Mr. Ghislain Mineur voor hun medewerking in de zoektocht naar dit stukje weinig bekend Gents Militair verleden.